فلسفه برای کودکان از جمله شاخه های جديد رشته فلسفه محسوب می شود، اما در اين شاخه از مباحث پيچيده فلسفی خبری نيست بلکه در واقع آموزشی است برای روشمند کردن تفکر . در اين مقاله اهداف و برنامه های فلسفه برای کودکان از سوی رئيس مرکز تحقيقاتی فلسفه برای کودکان آرژانتين بررسی شده است.

 

" فلسفه برای کودکان " يک برنامه آموزشی است که اين امکان را فراهم می آورد تا کودکان و نوجوانان افکار پيچيده خود را شکل  دهند. از اين رهگذر استدلال، تفکرات انتقادی، خلاقانه و نوعدوستی آنها نيز زياد مي شود. اين برنامه نظام مند و تدريجی است که بيشتر برای کار روی کودکان 4 تا 18 ساله طراحی شده است. با در نظر داشتن علايق کودکان و با توجه به اين موضوع که آنها را بيشتر تحريک کنند و اين مساله با کارهای روش مند به اجرا در می آيد. اين برنامه به گونه ای طراحی شده است که کنجکاوی و اعجاب کودکان را بر انگيزد. هدف اين است که به بالاترين ميزان فکر سامان يافته، در مجموعه ای از سئوالات دست پيدا کرد. اين برنامه در جوامعی اجرا می شود که اعضای آن جامعه به سختی کار می کنند به منظور اين که چيزهای بيشتری بدانند، به علاوه قصد دارند که به معنای جهان و جامعه ای که در آن زندگی می کنند نيز پی ببرند.

يک فيلسوف آمريکايی به نام Mathew lipman ( ماتيو ليپمن ) در سال 1969 فلسفه برای کودکان را به وجود آورد و تاکنون بيش از 50 کشور از سراسر جهان برنامه های او را اجرا کرده اند. هدف اين طرح تبديل کردن کودکان و نوجوانان به فيلسوف های حرفه ای، نبود، بلکه شکل دهی و نگهداری تفکرات و طرز فکر انتقادی . خلاقانه و نوعدوستی آنها بود. اين برنامه  بر اساس زير شکل گرفته بود:

تعدادی متون فلسفی به وسيله فيلسوفانی نوشته شده است که هم بطور عملی و هم بصورت نظری روی فلسفه برای کودکان کار می کنند. اين متون معرف اساس و پايه مباحث فيلسوفانه اند و با هدف آموزشی نوشته شده اند.  ( به اين دليل است که از هيچ يک از متون ادبی صرف استفاده نمی کنيم. به همين علت است که به آنها " قصه و رمان "     نمی گوييم. هر چند که ما از استفاده از متون اجتناب می کنيم اما مسلما" از تعدادی از آنها به عنوان ابزاری کمکی برای برخی بحثها که قبلا" صورت گرفته است، استفاده می کنيم. به اين جهت در پاره ای از اوقات استفاده از تصاوير، متون ادبی، فيلم يا هر منبع ديگری، مناسب تر به نظر می رسد. کتابهای راهنما برای معلمان که در آن می توانند برنامه های متنوع بحث و گفتگو يا تمرين را بيابند، دستيابی به هدف برنامه ريزی شده را تسهيل می کند. علاوه بر آن اگر اين کتابها حاوی تعدادی پيشنهاد باشد، با اين نگرش که اين برنامه نه تنها فلسفی، است بلکه آموزشی نيز هست، نيازمند تعهدات اخلاقی برای استمرار کار معلمان و ايجاد فرصتهای کلی به وسيله معلمان و مدارس برای دانش آموزان است، که تمام اينها تلاشی مستمر را طلب می کنند. طراحی دقيق برنامه برای معلمان به گونه ای که آنها بتوانند بدون کوچکترين ترديدی، اطمينان داشته باشند کاری که اجرا می شود تنها افکار پيچيده و بحثهای فلسفی را شکل می دهد نه چيزی شبيه به آن مثل بحثهای علمی و مذهبی و گروه درمانی، روش شناسی تربيتی و آموزشی که منجر به تبديل يک کلاس درس به مجموعه ای از سئوالات می شود.

برنامه آموزشی :

مسائل آموزشی به زبان روز ارائه می شود. برنامه در سطوح مختلف ساخته شده است بدين منظور که با دوره های مختلف سنی هماهنگ باشد. اين کار معرف يک نظام زنجيره ای است، به اين صورت که يک طرح به صورتی کاملا" عميق تر در دوره های بالاتر دوباره مورد مطالعه قرار  می گيرد و همزمان موضوعات و بحثهای جديد نيز ارائه می شود.

با در نظر داشتن علائق و نيازهای کودکان برنامه زير که حرکتی مارپيچی دارد طراحی شده است، بدين صورت که طرحها بايد هر بار به صورتی عميق تر مورد بررسی و بازبينی قرار گيرند.

1. اولين ديدگاه که اساسی روش شناختی دارد، اين است که    برنامه ها بايد منجر به بالا رفتن توانايی های ارتباطی، بيانی، مشارکتی و همکاری ميان کودکان شوند و مفاهيمی و دروغ شناخته شوند.

2. اين روش روی يادگيری زبان متمرکز شده است به همراه اشکال منطقی که در گفتگوهای روزانه بچه ها پنهان است. همچنين روی افزايش آگاهی ژرف نمايی نيز تاکيد ويژه ای دارد: ژرف نمايی در گفتگوهای فلسفی، شباهت ها، تفاوت ها و طبقه بندی ها و همچنين تفکر روی تجارت روزانه شخصی.

3. به مجرد اين که بچه ها با دانش حقايق چندگانه و فعال ( تغييرات هميشگی و دائم ) آشنا شدند، برای تفکر درباره زبان آماده ميشوند. در اين مرحله آنها با ساختارهای معنايی و نحوی زبان و چگونگی شناسايی ابهامات گفتاری آشنا می شوند و به مفاهيم فلسفی مثل اتفاق، فضا، جزئی، طبقه، توجه بيشتری داده ميشود.

4. دانش آموزان در يک مسير منطقی قرار می گيرند ، آنها نه تنها وارد مسائل زبان می شوند، بلکه به جزيياتی مانند اخلاقيات و   بررسی های اجتماعی نيز توجه می کنند. تمامی اين کارها به اين صورت اتفاق می افتد که اين برنامه تنها بر طبق علائق بچه ها جلو می رود و هيچ منطقی در کار نيست.  کار ما در اين برنامه مثل کار ماماهاست ( قابله ها ) : بچه ای که قرار است به دنيا بيايد به جای دانش آموزان است نه به جای ما، ( حداقل در اين زمان که ما قصد داريم. يک گفتگوی فلسفی را هماهنگ کنيم، به گونه ای  همانند بزرگسالان نبايد نظر بدهيم بلکه  بايد سئوالاتی را مطرح کنيم که به زايش فکری دانش آموزان کمک کند. دليل اصلی برای داشتن منطق صوری در برنامه آموزشی اين است که به دانش آموزان کمک شود تا به اين مساله پی ببرند که ميتوانند به صورتی کاملا" سازمان يافته و منظم درباره افکار خود فکر کنند. منطق صوری شامل معياری است که در آن يک شخص ميتواند ميان استدلال منطقی و غير منطقی تفاوت قائل شود و آنها را از يکديگر تشخيص دهد و از نظر ديگر اين يک موضوع مهم ميان تمامی علوم است، چرا که آموزش تفکر به عنوان راهی برای ارتقای افکار به کار برده می شود. در اين مرحله از ميان انواع موقعيت ها و شناسايی کاربردهايی که نحوه استفاده از آن را نشان می دهند، شناخت قوانين منطق صوری مورد توجه قرار گرفته است. از آنجايی که کوکان از قبل با زبان مادری شان آشنايند، منطق صوری مورد استفاده برای اين منظور منطق قياسی است که ويژگی های اصلی آن از اين قرار است: يکپارچگی  يا فقدان تناقضات، نتايج منطقی ، مطابقت با قوانين، اجازه برای رفتن از يک خط به ديگر خط ها و پيوستگی و انجام يا مسيری که در آن تمامی قوانين با  يکديگر مطابق باشند و در کل نظام مند و منسجم عمل کنند، به دليل کاربرد محدود اين نوع از منطق، تمرکز روی يک دليل خوب هميشه ثمربخش بوده است، بنابراين منطق غير رسمی ارائه می شود تا اين اجازه را بدهد که افکار يک شخص در ارتباط با حرکات و ارتباطات مورد بررسی و ارزيابی قرار گيرد. اين مساله هيچ قانونی را معرفی نمی کند، علاوه بر آن روی جستجو برای دلايل خوب و مناسب در يک موقعيت خاص پافشاری دارد و دلايلی را که ارائه شده اند مورد ارزيابی قرار می دهد. اين کار به بچه ها انصاف، عدالت، بی طرفی و  احترام به مردم را آموزش می دهد، نخستين هدف آن است که به اعضای مجموعه تحقيق کمک شود تا از راهکارهايی استفاده کنند که در عمل بازتاب افکار خود را در زندگی شان ببينند. محور اصلی اين آموزش ، ارائه روند تحقيق و به کار انداختن ارزشيابی دلايل و منطق هاست. با اين روند اين گونه پنداشته می شود که اين تحقيق در يک مسير عرضی حرکت کند و زمينه تحقيق های اخلاقی و اجتماعی فراهم می شود.

5. تاکيد روی شدت يافتن بحثهای تخصصی فلسفی مانند تحقيقات مربوط به اخلاقيات، زيبايی شناسی ماوراء الطبيعه .

هر بخش از برنامه ، متون مربوط به دانش آموزان و وسائل اضافی برای معلمان يک موضوع گروهی است که بتدريج به گروههای کلاسی معرفی می شود. هر چند اين بخشها سئوالات درجه بندی شده بر حسب مشکل يا آسان بودن سئوال دارند، هیچکدام از بخشهای برنامه به يکديگر ارتباطی ندارد و می توانند در طول يک يا دو سال برای همان گروه کلاسی خاص، اجرا شوند. هدف اصلی هر کتاب در اين برنامه آن است که اصولی را به خواننده معرفی کند تا با استفاده از آنها قادر باشد از افکار خود آگاه شود و چگونگی تاثير افکار ديگران را روی زندگی خود  بداند. بنابراين کتاب نقطه آغازی برای گفتگوها و بحثهای فلسفی است. در صفحات ذيل   برنامه ای که برای فلسفه بچه ها تنظيم شده، با جزيياتی مرتبط با متون، کتاب راهنمای معلمان، مسائل مربوطه و اطلاعاتی در زمينه سطوح مدارس آورده شده است.

نگرشی به ابزارهای گفتگوهای فلسفی :

از آنجا که هدف فلسفه برای کودکان توليد رفتارهای فلسفی در آنهاست تا آنها بتوانند آمادگی قابل قبول در بيانات کلامی داشته باشند، مناسبترين روش شناسی تربيتی و آموزشی، بحثهای فلسفی است. با وجود منابع مختلف، شروع کردن از پايه مکالمه و ديالوگ بهترين راه است. چرا که کلاسهای گفتگو و بحث آزاد مناسب ترين محيط برای بچه هاست تا با افکار يکديگر آشنا شوند. ادب گوش دادن به صحبتهای طرف مقابل را فرا گيرند و بر احساس نادرست خود که آنچه را که می خواهند بگويند نامعقول و نابجاست، فائق آيند به گونه ای که تجربه ای که از ديگران به دست می آورند برای آنها همانند يک درس باشد.

تغيير شکل يک کلاس به جلسه پرسش و پاسخ امری ضروری به نظر ميرسد، زيرا بچه ها را بر می انگيزد تا در سطحی بالاتر از آنچه به تنهايی انجام می دادند. فکر و عمل کنند. يک جلسه پرسش و پاسخ واقعی بر مبنای احترام متقابل شکل می گيرد و بطور معمول اعضای آن داوطلبانه به دنبال قبول مسووليت می روند.

با گفتگوها و بحثهای فلسفی در جلسه پرسش و پاسخ، ممکن است که کودکان به نتايج خاص خودشان دست يابند. فلسفه روی يک منطق محکم پافشاری دارد، اما تنها بعنوان وسيله ای که منجر به تفکر کار او و موثر شود نه به معنی دستيابی به يک تطابق کلی ميان تمام نظرات. اين برنامه روی روند گفتگو تاکيد دارد نه روی رسيدن به يک نتيجه خاص ( روند کار با ارزش است، نه محصول آن ). با اين که هيچ موضوع فلسفی آموزش داده نشده است، معلم بايد از راههای فلسفی معمولی و عادی برای فک کردن و سئوال کردن استفاده کند. بتدريج دانش آموزان پی می برند که بحثهای فلسفی الگوهای متفاوتی از بحثهای ديگر دارند. آنها می فهمند که می توانند نظرها، تجربه ها و ديدگاههای خود را با يکديگر رد و بدل کنند. آنها ياد می گيرند که به آرای ديگران احترام بگذارند و اهميت اين موضوع را که بايد برای پيشنهادهای خود دليل بياورند، در می يابند.

****

 

منبع: مقاله  "آموزش چگونه فلسفی انديشيدن-درآمدی بر فلسفه برای کودکان   " نویسنده : استلا اکورین تی(  Stella Accorinti  ) -کترجم : زهرا صفائیان  - روزنامه  جام جم - يکشنبه 24 تير 1386- شماره 2048