چرا
بهزيستی روانی متولد شد ؟
از زمانهای بسيار دور، هميشه اين
سئوال مطرح بوده که چه چيزی باعث خوشبختی و بهزيستی می شود! هر يک از
پژوهشگرانی که در اين حيطه به کار پرداخته اند، عوامل و ابعاد خاصی، معرفی
کرده اند که هر فردی که واجد اين خصوصيات و ابعاد باشد، دارای نسبتی از
بهزيستی روانی است. در اين بخش سعی می گردد تبيينهای نظری گوناگون در اين
خصوص و نيز پژوهشهای صورت گرفته، بررسی شود.
در طول تاريخ، فلاسفه و رهبران مذهبی عقيده
داشتند که داشتن عشق و معرفت و عدم دلبستگی به دنيا و متعلقات آن، عامل
تکامل و بهزيستی است. معتقدين به اصل سودگرايی، مانند جرمی بنتهام ( 1948 )
اعتقاد داشتند که وجود خوشی و لذت، و عدم حضور درد در زندگی فرد، به
بهزيستی می انجامد. به اين ترتيب، می توان گفت که اين دسته از افراد بر لذت
هيجانی، روانی و جسمانی تاکيد داشتند.
در اوايل قرن بيستم مطالعه در مورد بهزيستی
شروع به شکل گيری کرد.
ويليام جيمز پدر روانشناسی آمريکا، در مورد "
ذهنيت سالم " در کتاب " انواع تجارب مذهبی " مطالبی نوشت. او مشاهده
کرد برخی از افراد در هر سنی، با وجود تمامی مشکلات و سختيهايی که در زندگی
دارند، خود را به سوی خوشبختی سوق می دهند. اينها کسانی هستند که توجهشان
را از بيماری، مرگ و کشت و کشتار و ناآراميها، برگرفته و به سوی مسائل
دلپذيرتر و بهتر سوق می دهند. در نگاه اول اين عقيده که می توان با وجود
بيماری، بهزيستی روانی را تجربه کرد، قابل پذيرش نيست. با اين حال ،
مطالعات بسياری نشان دادند که می توان تحت بدترين شرايط نيز بهزيستی روانی
را تجربه کرد.
بسياری از نظريات بيان شده در مخالفت با
ديدگاه منفی فرويد نسبت به روان انسان بود، فرويد معتقد بود روان انسان
مجموعه ای درهم و پيچيده از آشفتگيهای هيجانی و تعارضات و سائقهای غريزی است
که انسان را به سمت لذايذ جنسی و پرخاشگری می کشاند. يونگ ( 1933) و
فرنس ( 1964)
در مخالفت با ديدگاه منفی فرويد، تاکيد بر يکپارچگی و هماهنگی خصوصيات خوب
و بد انسانها، صفات مردانه و زنانه و ابراز وجود و توانايی آنها برای پذيرش
چيزهای جديد داشت. عقيده محکم اريکسون مبنی بر رشد ايگو باعث اعتقاد به رشد
مداوم فرد در طول زندگی شد. بهلر ( 1935 ) ، بيان داشت که انسان در طول
زندگی به تکامل می رسد. الپورت ( 1968) نوعی بلوغ را مطرح کرد که شامل رشد
فردی، داشتن روابط گرم با ديگران ، داشتن امنيت هيجانی و خودپنداره ای مبنی
بر واقعيت می شد. مازلو ( 1968) خصوصيات و مشخصه های افراد خودشکوفا را
مطرح کرد. جاهودا دريافت که سلامت روان چيزی فراتر از عدم وجود بيماری و
اختلال است. او با اين تبيين مشخصه های سلامت روان را نيز بر شمرد.
نظريه فرانکل : نظريه فرانکل بر
معناجويی افراد در زندگی تاکيد دارد. او معتقد است، که رفتار انسانها نه بر
پايه لذت گرايی نظريه روانکاوی فرويد و نه بر پايه نظريه قدرت طلبی آدلر
است، بلکه انسانها در زندگی به دنبال معنا و مفهومی برای زندگی خود می
باشند. ( فرانکل ، 1995، 1958، 1959، 1966 ) اگر فردی نتواند معنايی در
زندگی خويش بيابد، احساس پوچی به او دست می دهد و از زندگی نااميد می شود و
ملالت و خستگی از زندگی تمام وجودش را فرا می گيرد. الزاما" اين حس منجر به
بيماری روانی نمی شود، بلکه پيش آگهی بدی برای ابتلا به اين اختلالات است.
بنابراين فرانکل بهزيستی را در يافتن معناو مفهوم در زندگی می داند.
الگوی ويسينگ و وان دان: ويسينگ (
1988)، و وان دان ( 1994 ) به نقل از زنجانی طبسی ( 1383)، يک سازه
بهزيستی، روانشناختی کلی را معرفی کردند که بوسيله " احساس انسجام و
پيوستگی " در زندگی، تعادل عاطفی و رضايت کلی از زندگی، مشخص و اندازه گيری
می شود. آنها تاکيد می کنند که بهزيستی روانی، سازه ای چند بعدی يا چند
وجهی است و اين حيطه ها را در بر می گيرد:
عاطفه : در افراد بهزيست يا خوشبخت،
احساس مثبت بر احساسات منفی غلبه دارد.
شناخت : اين افراد رضايت از زندگی را
تجربه می کنند. به نظر آنها زندگی قابل درک و کنترل است. رفتار: افراد
بهزيست، چالشهای زندگی را می پذيرند و به کار و فعاليت علاقه دارند.
روابط بين فردی : افراد بهزيست به
ديگران اعتماد می کنند و از تعامل اجتماعی نيز برخوردارند.
نظريه ريف: در طول دهه گذشته برای
اولين بار تعريفی چند بعدی برای بهزيستی روانی ارائه شد. ( شکل 1-2 ) (
رديف، 1989 ، 1985) شش مولفه در اينجا مطرح شد. تحقيقات بسياری بر روی
بهزيستی با توجه به اين مدل انجام شد که برخی به بررسی تاثير سن، جنسيت يا
وضعيت اقتصادی- اجتماعی بر بهزيستی پرداختند و برخی ديگر بهزيستی را بعنوان
عاملی متاثر از تجارب زندگی ( ازدواج ، بچه دار شدن و طلاق و... ) و يا
تحولات زندگی و نيز چالشهای خاص ( داشتن والدين الکليک، داشتن بچه عقب
مانده ذهنی، پرستاری از همسر يا والدين بيمار ) مورد مطالعه قرار دادند.
اين مولفه ها عبارتند از :
پذيرش خود : يکی از مولفه های کليدی
بهزيستی، داشتن نگرش مثبت در مورد خود است البته نه به معنای خودشيفتگی يا
عزت نفس خيلی بالا و غير معمول بلکه به معنای احترام به نفسی که بر اساس
آگاهی از نقاط قوت و ضعف خود باشد. بطوری که جانگ ( 1933) و رنز ( 1964 )
تاکيد داشتند که آگاهی از کاستيهای خود و نيز پذيرش اشتباهات خويش، يکی از
مشخصه های بسيار مهم داشتن شخصيتی کامل و تکامل يافته است. اريکسون ( 1959)
بيان داشت که يکی از عوامل يکپارچگی خود، رسيدن به آرامش در عين وجود
پيروزيها و شکستها و نااميديهای گذشته است. چنين خودپذيری بالايی براساس
خودسنجی واقع بينانه، آگاهی از اشتباهات و محدوديتهای خود، و عشق نسبت به
خود و ديگران، بنا شده است.
هدف و جهت گيری در زندگی : توانايی
پيدا کردن معنا و جهت گيری در زندگی، و داشتن هدف و دنبال کردن آنها، که
تمامی اينها در تقابل با خوشبختی قرار دارند، از وجوه مهم بهزيستی هستند.
اولين و روشن ترين نظريه در مورد هدفمند بودن دز زندگی را فرانکل ( 1992)
داده است. فرانکل 3 سال بسيار سخت را در اردوگاه نازيها گذراند و در طول
اين سالها با داشتن اهداف خويش زنده ماند. ديد او نسبت به ارتقاء سطح
زندگی، اهداف و معنای زندگی آنقدر عميق بوده که توانسته در سالهای پس از
آزاديش، روشی از روان درمانی ( معنا درمانی ) را برای کمک به همنوعانش در
يافتن معنايی در زندگی پيدا کند. با استفاده از اين روش افراد می توانند در
مقابل سختيها و رنجها پايداری و مقاومت کنند.
رشد شخصی : يا توان شکوفا ساختن کليه
نيروها و استعدادهای خود. پرورش و بدست آوردن تواناييهای جديد که مستلزم
روبرو شدن با شرايط سخت و مشکلات می باشد، زيرا روبرويی با اين شرايط باعث
می شود فرد نيروهای درونی خويش را بجويد و نيز تواناييهای جديد بدست آورد.
چه زمانی بيشترين احتمال يافتن اين نيروها می رود؟ زمانی که فرد تحت فشار
است، اين استعدادها مکررا" کشف می شوند و قدرت خود در تغيير شرايط را نشان
می دهند. خودشکوفايی انسانها در طی چالشها و شرايط نامطلوب، بيانگر توانايی
روانی انسان در کنار آمدن با مشکلات، تحمل بسياری از مصيبتها و برگشت به
حالت طبيعی پس از پشت سر گذاشتن آن و پيشرفت پس از گذر از موانع، می باشد.
تسلط بر محيط : يکی ديگر از کليدهای
رسيدن به بهزيستی، تحت کنترل داشتن جهان پيرامون است. يعنی هر کسی بايد
بتواند تا حد زيادی بر زندگی و محيط اطرافش تسلط و احاطه داشته باشد و اين
کار در گرو اين است که فرد محيطش را مطابق خصوصيات و نيازهای فردی خود شکل
دهد و بتواند آن را به همان شکل نگه دارد. چنين تسلط و احاطه ای تنها با
تلاشها و عملکرد خود فرد، و در متن کار، خانواده و زندگی اجتماعی او بدست
می آيد. داشتن کنترل در زندگی، چالشی است که انسان تا آخر عمر با آن
روبروست. اين جنبه از بهزيستی بر اين نکته تاکيد دارد که، برای ايجاد و حفظ
محيط کاری و خانوادگی مطلوب هر شخصی، همواره به نيروی خلاقه او احتياج است.
چنين محيطی است که برای فرد و اطرافيانش بهترينها را به همراه دارد و زمانی
که در چنين محيطی قرار داريم، متوجه می شويم که تسلط، قوی ترين نيرو و
توانايی انسان است.
خود مختاری : به اين معناست که فرد
بتواند بر اساس معيارها و عقايد خويش عمل و زندگی کند، حتی اگر برخلاف
عقايد و رسوم پذيرفته شده در جامعه باشد. جانگ ( 1933)، تاکيد می کند که يک
انسان کاملا" رشد يافته و خودشکوفا، کسی است رها از هرگونه قرارداد اجتماعی
و سنن. به نظر می رسد اين وجه از بهزيستی کاملا" مفهوم فضيلت غربی را
می رساند که در آن فرد برای رسيدن به خودمختاری و انتخاب سبک زندگی براساس
خواسته ها و ديدگاه شخصی و درونی خويش، کاملا" انزواطلب می شود و حتی برخی
از ننگها را می پذيرد. بنابراين، فردی که چنين روشی را برای زندگی بر می
گزيند، توانايی زندگی در تنهايی و بی کسی را دارد. چنين طرز زندگی هم
شجاعت و هم تنهايی را می طلبد.
روابط مثبت با ديگران : عبارت است از
توانايی برقراری روابط نزديک و صميمی با ديگران و اشتياق برای برقراری چنين
رابطه ای و نيز عشق ورزيدن به ديگران. اين جنبه اجتماعی- ارتباطی بهزيستی،
در بر گيرنده بالا و پايين شدنهای روابط و تعاملات اجتماعی و بين فردی است.
به اين معنا که روابط می تواند از يک رابطه شديدا" عاشقانه و صميمی تا
روابطی پر از مشکل و ناراحتی در نوسان باشد. تجزيه و تحليل عميق تر روابط
صميمانه، يا در حقيقت آميخته ای از احساسات مثبت و منفی افراد نسبت به
يکديگر، است. چگونگی درهم آميختن اين دو احساس متضاد، چيزی است که ما برای
درک بهتر عملکردهای فردی به دنبالش هستيم.
خلاصه اينکه، عدم وجود حوادث و احساسات
نامطلوب نيست که عامل خوشبختی است، بلکه نحوه کنار آمدن با اين مسائل
ناگوار و چگونگی برخورد با آنهاست که تعيين کننده بهزيستی فرد است.
اگر بخواهيم اين شش بعد بهزيستی روانی را
بطور خلاصه در يکجا جمع کنيم، می توان گفت که : خوشبختی و خوشی از طريق
رويارويی و مواجه با چالشهای زندگی، مشکلات و نيازها بدست می آيد نه از
طريق تفريح کردن و عدم داشتن هر گونه کشمکش و تعارض و نه با داشتن زندگی ای
يکنواخت و بدون تغيير و پستی و بلندی، در حقيقت بهزيستی انسان در گرو تعامل
و همراهی مقولات متضادی چون: درد و لذت، بلندپروازی و اميدواری در مقابل
رنج و نااميدی است.
در اين تحقيق از بين کليه تعاريف ارائه شده
برای بهزيستی، به علت جامع تر بودن نظريه ريف نسبت به تعاريف ديگر، از اين
نظريه به عنوان مبنايی برای سنجش بهزيستی استفاده می شود.
عوامل موثر بر بهزيستی :
عوامل مختلفی بهزيستی را دستخوش تغيير می
کنند. ويلسون( 1967) نشان داد که عوامل غير شخصيتی، هم بهزيستی را تحت
تاثير قرار می دهند. او گفت افراد خرسند افرادی جوان، سالم، تحصيل
کرده، با درآمد بالا، برونگرا، خوش بين، بدون نگرانی، مذهبی، متاهل و با
عزت نفس بالا، با روحيه و شاد، برخوردار از هوش سرشار و فروتن هستند.
عواملی چون سن، درآمد و تحصيلات تاثير چندانی بر بهزيستی ندارند.
