از دیدگاه جامعه شناسی، جامعه امروز ما گذار از دوره سنتی به دوره صنعتی و اطلاعاتی را تجربه می کند. تمایل به بازی و اسباب بازی های خشونت زا یکی از جلوه های بارز این تحول در زندگی کودکان ما است.

ساده انگاری است اگر تصور شود که نوع خاصی از اسباب بازی دلیل خشونت طلبی کودکان است. تمایل به خشونت در کودکان و نوجوانان ریشه ای عمیق در زمینه های مختلف دارد که پرداختن به آن ها موضوع این مقاله نیست، فقط به عنوان مقدمه اشاره ای به چهار زمینه ی اصلی می شود:

۱) خانوادگی: چگونگی رابطه پدر و مادر با هم و با فرزندان
۲) اجتماعی: چگونگی رفتار متقابل اجتماعی در محیط زندگی کودک(به خصوص در مناطق محروم شهری).
۳) فرهنگی: نوع برنامه و مطالب عرضه شده در رسانه ها به خصوص تلویزیون
۴) اقتصادی: میزان اختلاف سطح رفاه اجتماعی بین محرومین و مرفهین ، برای قشر فقیر به صورت بغض ناشی از فقر و برای مرفهین به شکل رفاه زدگی و بی انگیزگی.

نکات منفی موجود در چهار زمینه ی فوق زمینه ساز اصلی بروز خشونت طلبی در کودک است، برخورد سطحی، بازدارنده و انفعالی با این زمینه ها در کاهش اثرات آن ها موثر نیست.

یکی از موثرترین راهکار ها برای کاهش تمایل کودک به خشونت طلبی استفاده از بازی و اسباب بازی متاسفانه است . در باورهای سنتی ما بازی و اسباب بازی دارای بار منفی فرهنگی و معادل کار بیهوده و وقت گذرانی بی هدف است.

در حالی که روانشناسی جدید ثابت کرده است که دو عامل بازی و اسباب بازی تاثیر قطعی بر رشد جسمی، عاطفی، شخصیتی و شناختی کودک به خصوص از تولد تا ۶ سالگی دارند.

بازی برای کودک نقش گفتگو برای بزرگسال و اسباب بازی نقش کلمات را دارند،با زبان بازی می توان مفاهیم مختلف احساسی، عاطفی، شخصیتی، تربیتی و آموزشی را به کودک منتقل کرد. اگر باور داشته باشیم که بازی کار کودک و اسباب بازی ابزار کار او است، با برنامه ریزی صحیح برای کار کودک (بازی) و تهیه ی ابزار کار مناسب (اسباب بازی) می توان زمینه ایجاد بسیاری از ناهنجاری های رفتاری کودک از جمله خشونت را کاهش داد.

دسته بندی بازی ها به ترتیب زیر می تواند راهنمای کلی در این باره باشد:

۱) بازی های حسی حرکتی: تولد تا ۲ سالگی دوره ی حساس برنامه ریزی مغز توسط حواس پنجگانه است. نگاه کردن مکرر به زیبایی های طبیعت (گل، سبزه، جویبار، پرندگان، حیوانات اهلی و …) شنیدن صداهای آرام بخش (لالایی مادر، صدای پرندگان، موسیقی ملایم و…) استشمام بوی خوش (عطر گل ها، بوی تن مادر و پدر ، عطر میوه ها و خوراکی ها و …) لمس لطافت ها (تماس پوستی با مادر ، گل ، آب، اجسام لطیف و…) چشیدن طعم های خوب و ملایم به عنوان محرک های ادراکی ،تاثیر مهمی در برنامه ریزی مغز کودک برای درک مفاهیم مختلف عاطفی احساسی در سال های بعدی رشد او دارند.

۲) بازی های نمادین(تقلیدی تخیلی) : تماس واقعی کودک با دنیای اطراف خود از دو سالگی شروع می شود. او در برخورد با واقعیت ها ناتوانی خود را درک می کند، گاهی با تقلید خود را همساز واقعیت و زمانی با تخیل واقعیت را همسان خود می کند. به عبارت دیگر در بازی های نمادین (خاله بازی، دکتر بازی، فروشگاه بازی و …) کودک محیط و اشخاص اطراف خود را همانند سازی می کند. این گروه از بازی ها تاثیر مهمی بر رشد شخصیت کودک دارند و بیشترین نیاز کودک به اسباب بازی نیز از همین زمان آغاز می شود. توجه به بازی های نمادین کودک و تجزیه و تحلیل آن ها کمک زیادی به شناخت بیشتر دنیای ذهنی کودک ،مشکلات و تمایلات او می کند. تمایل به خشونت و علاقه به اسباب بازی های خشونت زا از همین زمان در ذهن کودک شکل می گیرد و به نسبت تاثیر زمینه های چهارگانه (خانوادگی،فرهنگی،اجتماعی،اقتصادی)رشد می کنند.

۳) بازی های خلاق: چهار سالگی آغاز تخیل خلاق در کودک و تمایل او به بازی ها و کسب مهارت های کار خلاق است. بازی های خلاق ( نقاشی، سفالگری، ساخت و ساز، حرکات نمایشی و …) نقش مهمی در کاهش هیجان ،اضطراب و خشونت کودک دارند.

۴) بازی های جنبشی:این بخش از بازی ها(دویدن ،دوچرخه سواری، حرکات ورزشی، کمک به کار های خانه و …) با تخلیه ی انرژی اضافی کودک و کمک به گردش خون سریع و دفع سموم بدن اثر مهمی در آرام سازی کودک دارند. به طور کلی برنامه ریزی صحیح برای بازی ها و غنی کردن اوقات بازی کودک، نقش اساسی و مهمی در کاهش تمایلات خشونت طلبی او دارد. تحریم اسباب بازی های خشونت زا به طور مطلق، به عنوان یک حرکت نمادین اجتماعی کاری پسندیده و در خور تحسین است که می تواند توجه افکار عمومی جامعه را به این مشکل مهم جلب کند ولی به عنوان یک راه حل راهبردی و ریشه ای موثر نیست. اگر به طور مثال اسلحه بد و مضر است چرا پلیس از آن استفاده می کند ؟ توجه داشته باشیم که کودک در این سن فاقد تفکر منطقی و قدرت استقلال است و نمی تواند دلیل این تناقض را در گفتار و رفتار بزرگسال درک نماید. نکته دیگر اینکه اگر زمینه های بروز خشونت در کودک را از بین نبریم حتی یک مداد ساده نیز می تواند وسیله بروز خشونت باشد. با استفاده از بازی و اسباب بازی می توانیم تمایل به خشونت را در کودک کمترکنیم ولی هیچگاه نمی توانیم آن را به صفر برسانیم.

به عنوان آخرین نکته درباره ی بازی ها باید توجه داشت کودک همانطور که به غذا و هوا نیاز دارد به بازی نیز عامل رشد جسمی ذهنی نیازمند است و اگر از طریق بازی کافی، محیط امن بازی و اسباب بازی مفید ارضا نشود، برای برآورده کردن این نیاز به رفتار خشونت آمیز متوسل می شود و در صورت ادامه این وضع ،ابراز خشونت به عنوان در او نهادینه خواهد شد. در مورد اسباب بازی توجه به نکات زیر در کاهش خشونت طلبی کودک اثر قابل توجهی دارد:

۱) اسباب بازی های فروشگاهی (عرضه شده از فروشگاه های اسباب بازی) بخشی از نیاز کودک به اسباب بازی را تامین می کند.عرضه وسیع اسباب بازی های خارجی(چینی) در این فروشگاه ها خطر بزرگی برای رشد فکری کودکان می باشد. بیش از ۷۰% از وسایل خارجی عرضه شده برای رشد فکری کودک به خصوص قبل از سه سالگی مضر و بازدارنده است.

۲) طبیعت منبع بی زوال و بی انتهای اسباب بازی برای کودک است . بازی با آب ، خاک، شن، چوب، سنگ، برگ و سایر پدیده های طبیعی موجب رشد جسمی ، عاطفی، شخصیتی و ذهنی کودک می شود و زمینه ی بروز خشونت را در او به شدت کاهش می دهد.

۳) استفاده از دورریختنی های قابل بازیافت مانند کاغذ باطله ،روزنامه، بطری های مختلف، قطعات پارچه و نظایر آن ها منبع بسیار غنی اسباب بازی های خلاق هستند.

نقش بازی و اسباب بازی در پیشگیری از بروز خشونت در کودکان را می توان در چند نکته زیر جمع بندی کرد:

۱) پاسخ به نیاز های عاطفی کودک در تمام دوران کودکی به خصوص تا سه سالگی.
۲) برنامه ریزی و ایجاد امکان بازی های متناسب با رشد متعادل کودک.
۳) تهیه ی اسباب بازی مفید به عنوان ابزار کار کودک.

آخرین و مهم ترین نکته:
” برای کاهش خشونت رفتاری در کودکان باید زمینه های مختلف ایجاد آن را از بین برد. “