|
|
ساعت ۷ بعد ازظهر به وقت كليولند اوهايو است و
خانواده «نات» ساعات گرم يك روز تابستاني را سپري مي كنند. پدر بساط كباب را به راه
انداخته و مادر علف هاي هرز باغچه را وجين مي كند. بچه ها با دوچرخه هاشان به سرعت
اين ور و آن ور مي كنند. اريك 4 ساله در حالي كه در روروكش سرعت مي گيرد فرياد مي زند
«من مرد عنكبوتي هستم، هاااا!». بي.جي، برادر ۷ ساله اريك مذبوحانه در تلاش است با
دوچرخه بزرگتر از قدش تك چرخ بزند. اين بچه ها زمان زيادي دارند تا تعطيلات
تابستاني خود را به فعاليت هايي همچون فوتبال و بيس بال بگذرانند. مادر خانواده اما،
به آنها اجازه نمي دهد بازي ويدئويي كنند. به اعتقاد او، اين نوع تفريح، بازي نيست؛
او خاطرجمع است كه بچه هايش تعطيلات را به شيوه قديمي و بدون آنكه از پيش برنامه ريزي
شده باشد سپري مي كنند - نه خبري از وسيله بازي با فناوري پيشرفته است و نه فشار
يا ضرب الاجلي در كار است. او مي گويد: «بچه ها براي بازي، فقط و فقط بازي، نياز به
وقت دارند.» دخترك خانواده، اليساي ۱1ساله يك راست سر اصل موضوع مي رود: «اگر تخيل
خود را بكار نگيريد، چقدر لذت مي بريد؟»
بسياري از بزرگسالان همين پرسش را دارند. در برخي
كشورها كودكان 40 ساعت در هفته را به تماشاي تلويزيون، بازي هاي ويدئويي، تماشاي
سي.دي و گشت و گذار در اينترنت مي گذرانند. در اين عصر جديد تكنولوژي زده، آيا تخيل
كودكان به خطر نمي افتد؟
آيا شخصيت هاي تخيلي و دوستان خيالي به سود هم بازي هاي بي روح رايانه اي و پلي استيشن
به كناري نهاده مي شوند؟ آيا تخيل، تنها يادگاري از سده بيستم است؟ به اين پرسش ها
نه مي توان پاسخي صريح داد و نه چندان اطلاعاتي در اين باره در دست است. هرچند
اسباب بازي هاي مدرن و بازي هاي ويدئويي اكشن طرفداران مدافعان خود را دارد -پژوهش هاي
جديد نشان مي دهد آنها واكنش را سرعت مي بخشند و مهارت هاي بصري را ارتقا مي دهند-
اما همواره نگراني هاي فزاينده اي وجود دارد كه پيشرفت هاي عظيم انقلاب ديجيتال مي تواند
اثر منفي بر رشد فكري كودكان بگذارد و حتي همچون بزرگسالان خلاقيت كودكان را زائل
كند. دوروتي سينگر روانشناسي از دانشگاه ييل مي پرسد: «اگر ما همه اين موضوعات
برنامه ريزي شده را دراختيار آنها قرار دهيم، آيا آنها خواهند توانست روزي خود را
از اين چارچوب از پيش تعيين شده بيرون بكشند و مانند مخترعان بزرگ فكر كنند؟ آيا به
اين ترتيب كودكان را از انديشه خلاق باز نمي داريم؟»
نخستين چالش دانشمندان ارائه تعريف دقيق «نيروي تخيل» است. «سينگر»، از دانشمندان
پيشرو در مطالعات كودكان و بازي، به همراه شوهرش «جرمي» به سادگي آن را «قدرت تفكر
نمادين» مي خواند. خلق تصوير چيزي كه مستقيماً در برابر آدمي نيست -براي نمونه،
انسان مي تواند در حالي كه پشت ميز كارش نشسته خود را در ساحل دريا مجسم كند. نيروي
تخيل آدمي در ايجاد و توسعه فرايند تفكر پيچيده، از حل مشكلات عملي همچون چگونگي
رها شدن از گره ترافيكي گرفته تا تفكرات پيچيده مانند انديشيدن به ابعاد جهان هستي،
نقش محوري دارد. نيروي تخيل ما اوايل زندگي پديد مي آيد و با ارتباط دادن سلول هاي
مغز به يكديگر بستر لازم براي فانتزي را در سراسر حيات فراهم مي آورد. «مارجوري
تيلور» روانشناسي از دانشگاه ارگون و نويسنده «همدردي خيالي و كودكاني كه آن را
پديد مي آورند» مي گويد: «تخيل براي ذهن آدمي، حياتي است.»
وقتي كودكان بازي تخيلي مي كنند، در واقع تخيل خود را پرورش مي دهند. شايد آجرهاي
بازي خانه سازي يا خانه هاي عروسكي، ازمد افتاده و قديمي به نظر بيايند اما به واسطه
طبيعت بي ساختار و باز خود اجازه مي دهند تخيل كودك آنها را به هرسو كه مايل است به پرواز
درآورد. «مايكل منديزا» از بنيانگذاران مركز غيرانتفاعي آموزشي و مرجع در زمينه
كودك و بازي مي گويد: «يك كارتن خالي ماشين لباسشويي مي تواند سفينه فضايي،
زيردريايي يا قطار باشد
به نظر مي رسد قوه تخيل كودك همزمان با زبان باز كردن
او، همان وهله حساس در رشد قواي عقلاني اش، شروع به شكل گيري كند. سينگرها به كمك
مجموعه آزمون ها و ارزيابي ها (كودك وقتي با آجرها بازي مي كند چقدر خلاق است، يا
در آزمون لكه هاي جوهر چه مي بيند) دريافتند معمولاً كودكاني كه بيشتر بازي تخيلي
مي كنند دايره واژگاني وسيع تر از كودكاني دارند كه كمتر به اين گونه بازي ها مي پردازند.
آنها همچنين، دريافتند كودكان داراي نيروي تخيل قوي تر، از زبان پيچيده تر، مانند
استفاده از قيدها و ساختار دستوري مشكل تر همچون ساختارهاي فاعلي، بهره مي جويند.
اين بدان روست كه كودكان با بيان داستان ها و اجراي موقعيت هاي تخيلي مهارت هاي
زباني خود را به كار مي بندند تا بتوانند با موفقيت از پس اجراي آن برآيند. اگر
كودك واژه اي را نداند، از والدين يا معلم خود مي پرسد، بدين ترتيب هر بار اجرا را
به تفريح بدل مي كند، دايره واژگاني خود را نيز وسعت مي بخشد.
بازي همچنين، قدرت تمركز و توجه را افزايش مي دهد و امكان اجتماعي شدن، بيان
احساسات و تمرين مهارت هاي حركتي را براي كودك فراهم مي آورد. سينگرها دريافتند
كودكاني كه بازي تخيلي مي كنند بيشتر مي خندند و لبخند مي زنند و نسبت به كودكاني
كه چندان به بازي هاي تخيلي نمي پردازند، كمتر رفتارهاي تهاجمي از خود نشان مي دهند.
بسياري از پژوهشگران و مربيان مي گويند تفريحات الكترونيك به نحو موثر موجب كاهش
بازي هاي تخيلي كودكان مي شود. فرانسيس كلوسن، آموزگار دبستان با
20 سال سابقه خدمت
در «اكل دتريكس سرينگ» بلژيك، شاهد كاهش قابل توجه سطح دايره واژگان و توان نوشتن
دانش آموزان است. كلوسن مي گويد: «از 10 سال پيش، تخيل و خلاقيت [در ميان كودكان]
شروع به كاهش كرده است.» «ويدا تالاجيك» آموزگار «اسنوان والدورفسكا اسكولا» در شهر
زاگرب كرواسي، دريافته است كودكان بر زبان از پيش تعيين شده متكي شده اند.
او مي گويد: «هنگام درس، آنها صداها و عباراتي از
بازي هاي ويدئويي را تكرار مي كنند، و كمتر پيش مي آيد بتوانند بازي هاي خودانگيخته
بكنند. در نبود بازي هاي ويدئويي، براي آن ها آسان تر است نيروي ابتكار خود را به كار
بندند، خود را در يك كشتي، خانه يا در حال پختن كيك مجسم كنند.» يك روانشناس پاريسي
به نام «سوفيا كارولين پوتير»، متوجه شده است وقتي از كودكان مي خواهد تصويري بكشند،
آنها اغلب هاج و واج تنها به صفحه كاغذ خيره مي شوند. او مي گويد: «چيزي براي
آفريدن ندارند. مطلقاً هيچ!»
بازي هاي رايانه اي، ويدئويي و تلويزيوني شخصيت ها، داستان ها و مكالمات آماده را
به خورد كودكان مي دهند و كودكان را به گونه اي كاملاً منفعل آماج خود قرار مي دهند.
اين از نگراني هاي عصر مدرن است. «دانيل اندرسن» روانشناس دانشگاه ماساچوست، گروهي
كودك را از مقطع پيش دبستاني تا دبيرستان زيرنظر قرار داد و نوع برنامه هاي
تلويزيوني مورداستفاده آنها، وضعيت درسي و فعاليت آنها را مستند كرد. نتايج اين
پژوهش نشان مي دهد آن دسته از كودكان كه تلويزيون تفريح عمده آنهاست كمتر در كنش هاي
خلاقانه همچون كلاس هاي هنر يا نوشتن خلاقانه در دبيرستان شركت مي كنند. همچنين،
بچه هايي كه به شكل افراطي مقابل تلويزيون، ويدئو و صفحه مانيتور مي نشينند مانع
پرورش احساسات خود، سمفوني صدا، چشيدن و لمس كردن كه ذاتي حتي ساده ترين بازي هاست،
مي شوند. «پائولو سرپت» روانشناس دانشگاه «سينيا»ي ايتاليا و نويسنده «آيا به
كودكان خود گوش مي دهيم؟» مي گويد: «زمان از ارتباطات بشري، بازي، كشتي، درآغوش كشي،
بوسيدن يا كشيدن موي همديگر، ستانده شده است. من اين پديده را خودگرايي تكنولوژيك
(technological autism) مي نامم.»
برخي پژوهشگران چندان مطمئن نيستند نيروي تخيل كودكان از اين طريق مورد تهديد قرار
گرفته باشد. «تيلور»، در پژوهش اخير خود دريافته است از ميان 273مورد توصيف كودكان
از دوستان تخيلي خود، تنها ۳ درصد، ابرقهرمان هايي همچون بت من و سوپرمن را دربر مي گيرد.
او مي گويد: «كودكان شخصيت هاي موردنظر خود را كه كاملاً يگانه و داراي سرشت منحصر
به فرد هستند، تجسم مي كنند.» اما برخي ديگر نگرانند نسل آينده دچار نقصان قواي
عقلاني شوند
دامنه اثرات اختلال در پيدايش و رشد نيروي تخيل به خوبي
مي تواند دوران بزرگسالي را نيز درنوردد. «ساندرا راس» روانشناسي از دانشگاه كيس
وسترن مي گويد:كودكاني كه در دوران نخستين زندگي خود بازي تخيلي مي كنند در سال هاي
آينده زندگي خود داراي تفكر خلاق تر و توان بيشتر در حل مسائل هستند. راس در پژوهشي
بر 21 دانش آموز اول و دوم دبستان كه هنگام بازي با آجرهاي خانه سازي و عروسك بازي
تخيل قوي تر و احساسات بيشتري از خود نشان مي دادند، دريافت اين گروه در «آزمون
بهره گيري از اشياء» امتياز بالاتري به دست آوردند؛ در اين آزمون كودك بايد انديشه هاي
سازنده خود را هنگام استفاده از اشيائي همچون آجرهاي خانه سازي يا روزنامه به كار
گيرد، تا ميزان خلاقيتش سنجيده شود. راس، در پژوهشي ديگر با به كارگيري
31 نفر از همان دانش آموزان كه به كلاس هاي پنجم و ششم راه يافته بودند، دريافت آنهايي كه در
سن پايين تر در بازي ماهرتر بودند در سن بالاتر نه تنها در آزمون اشياء بلكه در
مهار موقعيت هاي تنش زا همچون زورگويي همكلاسان تواناترند. او مي گويد: «سطح خوب
مهارت هاي بازي در دوران اوليه زندگي نمايانگر توان بيشتر در چاره جويي براي گره گشايي
از مشكلات روزمره آينده است».
شايد بي انصافي باشد بازي هاي ويدئويي و ديگر اشكال تفريحات الكترونيك را به عنوان
يگانه عامل نارسايي در نيروي تخيل مورد نكوهش قرار دهيم. در ايالات متحده، بسياري
مدارس زنگ تفريح را كوتاه يا به كلي حذف كرده اند؛ تاكيد روزافزون بر آزمون هاي
استانداردشده كمتر از هميشه زمان براي نقاشي يا موسيقي باقي گذاشته؛ و يگانه انگيزه،
آماده كردن كودكان براي ورود به دنياي رقابتي و هرچه بيشتر تكنولوژيك، است. والدين
در مسابقه بالا بردن سطح قواي عقلاني كودكان خود با آموزش آنها در سنين پايين دست و
پا مي زنند اما فضاي اندك براي بازي هاي قديمي براي تلاش آنها حاصلي وارونه به بار
آورده است.
دست اندركاران صنعت بازي هاي ويدئويي استدلال مي كنند كه بازي ها در واقع به كودكان
خدمت مي كنند تا آنها را براي زندگي در سده بيست و يكم آماده سازند. از اين گذشته،
در چندين دهه پيش و با پيدايش سينما و تلويزيون هم، چنين جار و جنجالي برپا شده بود.
به هر رو، راندن تمامي اشكال بازي هاي ويدئويي و برنامه هاي تلويزيون با يك چوب،
خطاست. سينگرها، برنامه تلويزيوني همگاني «بارني و دوستان» را مورد مطالعه قرار
دادند و دريافتند وقتي بزرگسالان و كودكان نقش هاي تخيلي اين برنامه را اجرا مي كنند،
كودكان تخيل بيشتري از خود بروز مي دهند.
آندرسون نيز دريافت كودكاني كه برنامه تلويزيوني «همسايگان»
را نگاه مي كنند هنگام نوجواني در «آزمون بهره گيري از اشياء» امتياز بالاتري كسب
مي كنند؛ شايد بدان رو كه آقاي راجر [يكي از شخصيت هاي اين برنامه] اشياء معمولي را
برمي دارد و آنها را به شكل تازه مورد استفاده قرار مي دهد. به نظر آندرسون،
تكنولوژي جديدتر همچون اينترنت مي تواند ظرفيت فانتزي را افزايش دهد. «تكنولوژي تيغ
دولبه است.»
از برخي جهات چنين استدلالي قابل بحث است: تفريحات الكترونيك به اين زودي ها عرصه
را خالي نمي كنند. در آزمايشگاه رسانه هاي ام.آي.تي كمبريج ماساچوست، پژوهشگران
تكنولوژي را با فانتزي به گونه اي درهم آميخته اند كه اميدوارند بتوانند تخيل
كودكان را پرورش دهند. آنها مشغول آزمايش شخصيتي مجازي با نام «سُم» هستند كه بر
پرده پلاسمائي نمايش داده مي شود و براي بچه ها قصه تعريف مي كند. «سم» شروع به
تعريف يك حكايت مي كند، سپس كمي تامل مي كند و از هم بازي انساني خود مي خواهد
دنباله حكايت را نقل كند. هدف، بالا بردن سطح سواد از طريق يادگيري تخيلي است.
رامونا آلن، مدير منابع انساني آزمايشگاه ام.آي.تي، همچنان كه الكسيس، دختر ۶ ساله
خود را هنگام بازي با دوست مجازيش، نگاه مي كند، مي گويد: «به اعتقاد من سم كمك مي كند
نيروي خلاقيت برانگيخته شود.» همچنانكه كه الكس با احتياط درگير بازي مي شود سم مي پرسد:
«دوست داري با هم يك قصه تعريف كنيم؟» آلن مي گويد: «كودكاني كه در معرض اين گونه
تكنولوژي قرار مي گيرند از همتايان خود آمادگي بيشتر بدست خواهند آورد.»
تا وقتي سم به خانه ها يا كلاس هاي درس راه پيدا كند -دستكم يك دهه ديگر، با فرض
اين كه تمامي اشكالات آن رفع شده باشد- الكسيس و پسران خانواده نات در كليولند پا
به دوران بزرگسالي خواهند گذاشت. هيچ فرمولي در دنيا وجود ندارد كه خوشبختي، تخيل و
كمال زندگي آنها را تضمين كند. اما با آنكه محصولات تفريحات ابرتكنولوژيك قفسه هاي
اسباب بازي فروشي ها را انباشته اند، بي گمان بازي هاي ساختارنايافته بايد از
اولويت بالاتري برخوردار باشند، بازي هايي كه تفكر خلاق و تخيل كودكان را براي باقي
عمر، بارور مي كنند.
****
منبع : مقاله "
پايان خيال(تخيل
در كودكان ) "-ترجمه: فرهاد جم
-روزنامه
همشهري :28 شهريور 1382- سال يازدهم -شماره3171 منبع: نيوزويك
|
